TARİXİ FACİƏLƏRİMİZİN ELEGİYASI VƏ YA NƏSRİN POEZİYASI
Min illərdir erməni türkün qanına susayıb: Harda türk varsa, özünəməxsusluqla, ustalıqla könlünü ovsunlayır, zahirən hörmət və məhəbbətini qazanır, mətbəxinin başına keçir, sonra namərdcəsinə arxadan kürəyinə bıçaq saplayır. Nə dost kimi dostluq edir, nə düşmən kimi düşmənlik. Neçə əsr əvvəl Səhl Sumbat Babəki Xilafətə satdı. Bizim zəmanəmizəcən erməni xisləti minlərlə terror törətdi, müxtəlif əcnəbi ölkələrdə hətta səlahiyyətli elçi kimi fəaliyyət göstərən, milliyətcə türk olanlara məkrli surətdə tor qurdu. Həyasızlıqla dinc insanları şərlədi, güllələdi, öldürdü və ağlaya-ağlaya bütün dünyaya günahsızlığını bəyan elədi. Böyük Vətən savaşında erməni fitnəsi Azərbaycanın cəsur oğlu, general-mayor Həzi Aslanovu aradan götürdü və tank qoşunları komandirinin ikinci Sovet İttifaqı Qəhrəmanı “Qızıl ulduz”unun sənədləri belə, xəlvətcə saxtalaşdırıldı...
Əlbəttə, silsilə faciələrimiz hamımıza bəllidir, bunlar haqqında çoxlu tarixi, elmi-publisistik, bədii əsərlər yazılıb, yazılacaq da. Qarabağda məskunlaşmasının tarixi cəmi 165-170 il olsa da, erməni yurdumuzun bu cənnətməkan guşəsini özününkü sayır və havadarlarının köməyi sayəsində xalqımızı ölüm-diriın müharibəsinə sürükləyib, torpağımızın iyirmi faizini işğal eləyib. Qarabağ faciəsinin köklərini mükəmməl öyrənən, bir vətəndaş-qələm əhli kimi bıı faciəni ürəyində yaşadan, bəsləyən, millətin qəhrəmanlığını vəsf edən, boşluğuna acıyan, səbəblərini araşdırmağa çalışan yazıçı-dramaturq Hüseynbala Mirələmovun “Güllələnmiş heykəllərin fəryadı" essesi (əsərə eyni adlı telefilm də çəkilib) qədim Azərbaycan torpağının ayrılmaz parçası haqqında elegiyadır.
Mən “Vışka" qəzetində (təbii ki, Azərbaycan türkcəsində) bu uğurlu nəsr nümunəsini şer kimi oxudum və o qədər obrazlı ifadələr, xalq deyimləri, bənzətmələr, zərb-məsəllər, atalar sözləri yadımda qaldı, müəllifin müşahidə qabiliyyətinə, dəsti-xəttinə, yazı dilinin şirəliliyinə heyran oldum. Və istər-istəməz, könlümdə bir duyğu bas qaldırdı: nə əcəb Hüseynbala Mirələmov əsərini nəzmlə deyil, nəsrlə qələmə alıb. Az sonra bu fikirdən vaz keçdim. Məgər “Güllələnmiş heykəllərin fəryadı ' bütövlükdə nəsrlə yazılmış lirik poema deyilmi? Bu, həm də yeniləşən janrın çoxşaxəli ədəbiyyatımızda təzahürüdür. “Xumar-xumar baxmaq", “ruhlan ovundurmaq", “Möhürümüz, qihləmiz Şuşa, ziyarətgahım, ahım mənim", “sinənə yağı tikan əkir, tikan əkən gül dərməz”, “Şuşa ünvanlı dirilik bulağı", “anasının əmcəyini kəsənlər”, “Tanrı ətası, Tanrı vergisi”, “yuxunun rəngi", “bağrımın başında” “Şüştər"di çalınan, "Hümayundu hıçqıran”, “zaman başımızın altına pərgu yastıqları qoyub”, “ruhlar can qəfəslərinə doğru uçuşur", “qurd kimi ağız-ağıza yatmaq", “bir-birinin gözünü tökmək, qanma yerikləmək", "adı ilə öyünən, havası ilə böyüyən", “bəxtimizə gün doğmadı", "intiqama çağırış”, "xanlığı içindən kəsəyən kimi doğramaq, bayquş yuvasına döndərmək"... "Güllələnmiş heykəllərin fəryadı”nın bir neçə səhifəsindən gətirdiyim bu ifadələr şer misralarını xatırlatmırmı? “Biz ruhumuzla, qanımızla Azərbaycanıq, Qarabağıq. Biz Şah İsmayıl Xətainin zühur eləmiş vücuduyuq, qolları kəsilmiş Babək fəryadıyıq. Bayat əsilli Füzuli misrasıyıq, “Cəngi" harayıyıq, içinə çəkilmiş Koroğlu nərəsiyik. “Heyratı” üsyanıyıq"... Bəs bu parça necə, yağmalanmış yurdumuzun fəryadına əks- səda verən qəhrəmanlıq nəğməsinin ürək dağlayan nəqarəti deyilmi?
“Güllələnmiş heykəllərin fəryadı"nın diri ruhlarıdır-həmişə ətrafımızda cövlan edən, nigarançılığımızı, xiffətimizi çəkən, həsrət simvoluna dönən canlı ruhlar. Qarabağ faciələri onlara da agah oldu. Şuşanın işğalından, Xocalı soyqırımından, Ağdamın, Xankəndinin, Kəlbəcərin, Cəbrayılın, Laçının süqutundan ruhlar da xəbər tııtub. Hüseynbala Mirələmov cəsarətlə təxəyyülünün qüdrətinə meydan verir, hər daşı, hər qayası canlı insan təsiri bağışlayan təbii abidələri qarın, yağışın, küləyin yonduğu, hamarlayıb düzəltdiyi heykəlləri danışdırır. Şair Vaqif - eşik ağası Vaqif, Heykəl Natəvan - xan qızı birgə varid olur. Onların qevri-adi, üzüntülü dialoqunu Ağabəyim ağanın ruhu davam etdirir, qəfildən Gövhər ağa Məscidindən səs eşidilir. Mirmövsüm Nəvvabın çağırışına hamı diqqət kəsilir. İbrahim xanın nəsihətamiz kəlamları qaysaq bağlamış yaralara su səpir: "Heykəlləşmiş övladlarım, sizin gözünüzə, sinənizə tuşlanan güllələr ürəyimi parçalayıb".
Lakin erməni vəhşiləri tərəfindən güllələnmiş heykəl-ruhlar da var, onları memarlarımız, heykəltəraşlarımız yaradıb: Üzeyir, Bülbül, Xurşudbanu Natəvan... Müəllif əgər Üzeyir Hacıbəylinin söylədiklərini əsərlərdən götürürsə, Natəvanın obrazını yaratmaq üçün qəzəllərindən nümunələr çəkir, Şuşanın Bülbülünü Şeyx Nizaminin "Sənsiz”i ilə dilə gətirir:
Hər gecəm oldu kədər, qüssə, fəlakət sənsiz,
Hər nəfəs çəkdim hədər getdi o saət sənsiz!
Bu priyomlarda Hüseynbala Mirələmov eyni zamanda üç fikri oxucuya təlqin edir və istəyinə nail olur: əvvəla, erməni türkün tarixi düşmənidir, bu düşmənçilik ən iyrənc vasitələrlə həyata keçirilir, yəni, erməni türkün dilsiz daş abidələrini gülləbaran eləməklə bizə münasibətini çəkinmədən dünyaya göstərir. İkincisi, əgər Allah eləməmiş, Molla Pəııalı Vaqif, digər sənət korifeylərimiz — Üzeyir Hacıbəyli, Bülbül, Xurşudbanu Natəvan və başqaları erməninin əlinə sağ keçsəydilər, yenə güllənəcəkdilər. Və onların dalınca hansı zurnanı çalacaqdılar, Tanrı bilir. Üçüncüsü, son iki yüz illik tariximizin yetirdiyi dahilər səhvlərimizi, günahlarımızı etiraf etməklə bizi gələcəkdə ayıq-sayıq olmağa çağırır, düşmənlə həmişə ehtiyatla davranmağa səsləyir.
Yazıçı nəsr dilinə qəribə şeriyyət qatır, lakin bütün obrazlı parçaların arxasında faktlar, sənədlər dayanır. Erməni təkcə türkün torpağına yox, həm də tarix boyu yaratdığı mədəni irsinə göz dikib, mənəvi işğaldan əl çəkmir. Görün, heykəl Natəvanın ruhu nə deyir: “Onlar hətta qədim Şərq əfsanəsi əsasında ne- çə-neçə şair tərəfindən qələmə alınan “Fərhad və Sirin" əsərinə də böhtan atır, dağçapan (kuhkən) igidin sevgilisi Şirinin erməni gözəli, erməni şahzadəsi olduğunu sübuta yetirməyə çalışırlar. Musiqimizdə, tətbiqi səhnəmizdə, xalçalarımızda, xalılarımızda, çeşnilər, xallar, naxışlar, daş ahidələrimizdəki orijinal ornamentlər özünəməxsusluğumuzun, günümüzün təsdiqidir. Onlar həyasızcasına bunları da mənimsəmək istəyirlər. Şərhə ehtiyac yoxdur, yalnız xalq şairi Məmınəd Arazın erməni xarakterini ustalıqla ifşa edən misraları yada düşür:
O qədər girdin ki, roldan rola sən,
Rollar da qurtardı, özün göründün...
Doğrudur, ruhların dialoqunda Pənahəli xan da iştirak edir. Qədim qalanın özülünü qoyan, onu məşhur şəhərə çevirən xan gözlərinə inanmır. Pənahabadı övladlarına əmanət qoya bilməyiblər, nigaran ruhu göylərdə dövrə vurur. "Mən düşməndə günah görmürəm” deyir, “qaytarın əmanətimi”. Gözləri tədbirli vəziri Molla Pənahı axtarır. Yalnız eşik ağasının qısa izahatından sonra xanın ruhunu sakitləşdirmək mümkün olur.
Əlbəttə, yazıçı Şuşanın bu gününə üç yüz illik tarixi fonunda işıq salır. Yəni, qalanın başı belə qalmaqalları çox görüb, amma Şuşanın tam məğlub gününü heç bir şahənşah görməyib. Savaşda müvəqqəti uduzmaq da olar, geri çəkilmək də. Əsas odur ki, mənəvi cəhətdən mənfur düşmənə məglub olmayasan.
İnsan əbədiyyətə qovuşandan sonra zaman-məsafə fərqləri aradan götürülür. Hüseynbala Mirələmov essedə bu məqama xüsusi diqqət yetirir və qəhrəmanları zamansızlığın fövqündə dayanır. Məsələn, Vaqif qəfildən Bülbülü sorğu-suala tutur, yaxud Üzeyir bəy bir əsr arxaya boylanaraq xan qızı Natəvanı danışdırır.
“Güllələnmiş heykəllərin fəryadı”nda maraqlı məqamlar çoxdur. Şübhəsiz, əsər istedadla gərgin zəhmətin təmasından ərsəyə gəlib. “Gərgin zəhmət- deyəndə mən esse üzərində yazıçının yaradıcılıq işini nəzərdə tutmuram, bu, müəllifin müqəddəs borcudur. Hüseynbala Mirələmovun Azərbaycan tarixinin işığında Qarabağ tarixini dönə-dönə oxuması, öyrənməsi, fakt və hadisələrə təkrarən qayıdıb mikroskopla baxması, onları yazıçı təxəyyülündən keçirib qələmə sarılması təqdirəlayiq cəhətdir. Çünki Ağabəyim ağanın ruhunu dindirmək üçün gərək yalnız yaşadığı dövrün fövqünə qalxa biləsən, münasib söz tapasan. Müəllif bu çətin işin öhdəsindən şərəflə gəlib.
Hüseynbala Mirələmov əsərin sonluğunu da yaxşı tapıb. Daş heykəllər ruhları ilə birgə göylərə çəkilir, “daş insanlar əl-ələ verir, göy iiziiııü daş-bulud tutur. Göy üzünü bulud kimi tutmuş daşlar məqam gözləyir yağmağa". Xalq arasında belə bir ifadə işlənir: “başına daş yağsın” və ya “göydən daş yağır”, əlbəttə, bu sonluğun rəmzi mənadan, məcazdan başqa bir hikməti də var. Göyə bülənd olmuş o daşlar düşmənin başına düşməyə məqam gözləyir.
Biz hamımız o günün həsrətini çəkirik, Hüseynbala müəllim!
AĞACƏFƏR HƏSƏNLİ
"Söz haqqında söz" kitabından-2004